Emre Keskin

Sunulan projenin amacı, Türkiye iç sularında bulunan ve bulunma potansiyeli olan yabancı/istilacı türlerinin geleneksel ve moleküler yöntemler kullanılarak tespit edilmesi, risk analizlerinin gerçekleştirilmesi ve bu türlerin kontrol ve yönetimini sağlayabilmek için web tabanlı bir ulusal uyarı ve izleme sitemi tasarlanarak gerçek zamanlı bir harita oluşturulmasıdır. Yabancı ve istilacı türlerin yerel fauna, flora, ekosistem ve sosyo-ekonomik yapıya verdiği zararlar uzun yıllardan beri oldukça iyi bir şekilde bilinmektedir ve bu konuda yapılan çalışmalar özellikle son yıllarda ciddi bir artış göstermiştir. Ancak, bu tip olumsuz etkilere yol açan yabancı türlerin yönetimi ve kontrolü bu türler yeni bir ortama girip orada baskın hale geçtikten, dengeli, hayatta kalabilen ve üreyebilen bir populasyon oluşturduktan sonra son derece zordur. Dolayısıyla bu türlere karşı en önemli korunma stratejisi bu türlerin henüz taşınmalarıgerçekleşmeden ya da taşındıktan hemen sonra ekosistemde kendilerine yer bulmadan önce tespit edilmeleri ve türün meydana getirebileceği riskler analiz edilerek gerekli önlemlerin alınabilmesine bağlıdır. Bu anlamda tehdit yaratabilecek olası yabancı türlerin tespit edilmesi, sürekli izlenmesi, risk analizlerinin yapılması ve kontrol altında tutulması elzemdir. Bu amaçla sunulan projede, daha önce belirlenen ve çeşitli yollarla Türkiye’ye girmesi muhtemel yabancı türler geleneksel ve bu alanda kullanılan en son moleküler yöntem olan eDNA ile bütün Türkiye’yi kapsayacak şekilde gerçekleştirilecek örneklemelerle tespit edilecek, daha sonra bu türlerin uygun programlar kullanılarak risk analizleri yapılacak ve sonunda da web tabanlı ve gerçek zamanlı bir izleme ve erken uyarı sistemi kurulacaktır. Sunulan projede çalışılması planlanan tür sayısı (yaklaşık 300), çalışılacak alan (bütün Türkiye) ve elde edilecek verilerin risk analizlerinin de yapılarak verilerin sunuş şekli bu konuda ve bu kapsamda gerçekleştirilen ilk uygulama olacaktır. Proje ile elde edilecek çıktılar Türkiye iç sularındaki yabancı ve istilacı türlerin erken teşhisi ve mücadelesi için gerekli altyapı ve bilgi birikimini ortaya koyacak, bu türlerle ilgili gerekli risk analizlerini gerçekleştirecek ve bu türleri izleyecek güncel bir uyarı sistemi oluşturarak potansiyel istilacı türlere karşı türe özgü önlemlerin alınmasını sağlayacaktır. Projenin sonunda, Türkiye için güncel bir yabancı/istilacı türler listesi oluşturulacak ve uyarı sistemi vasıtasıyla potansiyel istilacı yabancı türler gerçek zamanlı olarak sürekli takip altında tutulabilecektir. Yabancı türlerin tespitinde birbirlerini doğrulama amacı ile hem geleneksel örnekleme yöntemi, hem de türlerin dağılımına ve bağıl yoğunluğuna ilişkin verileri hızlı, düşük masraflı ve daha yüksek hassasiyetle ortaya koyabilen eDNA protokolleri kullanılacaktır. Risk analizleri için günümüzde tatlısu balıkları için en yaygın olarak kullanılan Visual Basic tabanlı olarak Excel programına adapte edilmiş FSIK v2 programından faydalanılacaktır. Son olarak, web tabanlı uyarı ve izleme sisteminin oluşturulması için bu konuda başarılı bir şekilde kullanılan EDDMapS – Early Detection and Distribution Mapping System (www.eddmaps.org) web sayfası ve akıllı telefon uygulamaları örnek alınacaktır. Projenin sonunda elde edilmesi planlanan çıktıların bilimsel anlamda istilacı türlerin kontrolü ve yönetimi konusunda Türkiye’de büyük bir boşluğu doldurması beklenmektedir. Uygulanacak moleküler protokolün düşük iş gücüne ihtiyaç duyması, türe ilişkin taksonomik uzmanlığa gereksinim olmadan hızlı ve etkin bir şekilde tür tespitine imkan sağlaması nedeniyle bu konudaki bilimsel çalışmalara aktarılan ulusal kaynakların daha efektif bir biçimde kullanılabileceği bir yöntemin geçerliliği ortaya koyulacak ve böylece ulusal ekonomiye katkı sağlanacaktır. Ayrıca, proje sonuçları sayesinde bundan sonra dışarıya da hizmet vererek sürdürülebilir hale gelmesi planlanan bir eDNA laboratuvarı sistemi oturtularak referans veri tabanı ve moleküler tanımlama konularında diğer kurumlar ile işbirliği içinde çalışma imkanı ortaya koyulacaktır. Bunun yanında, projeden elde edilecek sonuçlar başta ticari olarak Türkiye’ye getirilen akvaryum balıklarının kontrolü ve yönetimi ile ilgili kurumlar olmak üzere yapılacak risk analizleri ile oluşturulacak yabancı tür listesi bu türlerin kontrolü ve yönetiminden sorunlu resmi kurumlar için de temel bir veri tabanı olarak hizmet verecektir. Son olarak, oluşturulacak web tabanlı izleme ve erken uyarı sistemi ile en önemli ürün ortaya koyulacak olup bundan sonra ülkemiz iç sularındaki yabancı/istilacı balık türlerinin yönetimi ve kontrolü adına en önemli adım atılmış olacaktır.

TÜBİTAK

2015-2018